Wie was Etienne Vermeersch?

Enkele notities van Hendrik Carette als herinnering aan Etienne Vermeersch

Was hij een impotente Socrates of gewoon een rationele denker?  

In memoriam Etienne Vermeersch (Brugge,1934 – Gent, 2019)

In het boek Vaarwel en beste wensen (Polis, 2016) staan gedichten vertaald uit het Italiaans en zelfs één gedicht geschreven in het Friulaans door Pier Paolo Pasolini en ook dit gedicht werd vertaald door Piet Joostens die tevens tien polemieken vertaalde en verzamelde voor dit zeer merkwaardige boek. Eén polemisch artikel uit de Italiaanse krant ll Corrieri della Sera van 19 januari 1975 werd hier opgenomen en vertaald en heeft als lange titel (aanvankelijk gewoon als ‘Sono contro l’aborto’): ‘Geslachtsgemeenschap, abortus, de valse tolerantie van de macht en het conformisme van de progressieven’. En ik vraag mij nog altijd af: wat zou iemand als Etienne Vermeersch, een heilige (geen ketter) van en voor de Linkse Kerk, bij zo’n polemisch stuk wel denken of niet denken. Want misschien was hij wel een denker, maar geen filosoof. De dichter Pasolini was harder toen hij schreef:  

                Hier spreekt een ellendige, impotente Socrates,
                een die wel kan denken maar niet kan filosoferen

Overigens was Etienne Vermeersch ook nooit een ketter en de katholieke priester en theoloog André Léonard is al lang geen kerkvorst meer. Een ketter gelooft immers wel in een bepaald

geloof of in een bepaalde leer, ook al is het dan een dwaalleer. De Catharen waren ketters. Ook de Arianen of aanhangers van het Arianisme. In het boek Ketters (1) van de marxistische schrijver Theun de Vries werd de geschiedenis van al die christelijke ketterijen uitvoerig gerelateerd. Etienne Vermeersch was dus een atheïst of een ongelovige, maar geen ketter. De titel van het boek De ketter en de kerkvorst van Joël de Ceulaer is dan ook zeer slecht gekozen en bewijst meteen hoe snel het onbegrip en de misverstanden zich als bacteriën en virussen in de geest verspreiden. Ik heb dit boek dan ook bewust niet gelezen omdat de Duitse filosoof Arthur Schopenhauer mij leerde wat hij elke goede lezer leerde: Om het goede te lezen, is het een van de voorwaarden dat men het slechte niet leest; want het leven is kort, tijd en energie zijn beperkt . (2)

En een andere prachtige passage van de filosoof Schopenhauer in dit boek en in dit verband (het niet kunnen en niet willen lezen van alle bestaande boeken) is de volgende: Volgens Herodotus barstte Xerxes bij de aanblik van zijn onafzienbare leger in tranen uit toen hij bedacht dat niemand van al die mannen over honderd jaar nog in leven zou zijn. Wie zou dan niet in tranen uitbarsten als hij zich bij het doorbladeren van de catalogus van nieuw verschenen boeken realiseert dat er van al die boeken over tien jaar geen één meer gelezen wordt?

Maar ik mag niet afdwalen: de twee boeken van onze Vlaamse denker en hoogleraar die ik wel heb gelezen zijn het zeer beknopte Over God (3) en het zeer uitgebreide interviewboek van zijn apostel Dirk Verhofstadt In gesprek met Etienne Vermeersch met als ondertitel ‘een zoektocht naar waarheid’ (4) en dit lijvige boek is inderdaad een zoektocht naar de waarheid (waarheden?) van de atheïst Vermeersch. Hoewel hij in Wetteren woonde, was deze kleine vriendelijke man een West-Vlaming, maar vermoedelijk vond hij dit eerder een toeval en vond hij dit feit niet zo belangrijk. Overigens onaneren deed hij ook al niet. Ook niet (naar zijn eigen woorden) in het klooster van de Jezuïeten in Drongen. Voor de rest denk ik dat hij op één punt alleszins meer dan gelijk had: de overbevolking is of wordt een gigantisch wereldprobleem voor onze blauwe planeet. Toch resten mij nog andere vragen die ik graag had gesteld toen hij nog leefde of onder ons was… Zoals bijvoorbeeld: 

- Las hij ooit de eminente essays in de eminente boeken van de- marxist en filosoof Bernard Groethuysen?
- Wat dacht hij eigenlijk over de apofatische mystiek?
- Hoe komt het dat hij geen vrijmetselaar was?
- Las hij wel eens een boek van de Frans-Roemeense filosoof E. M. Cioran?
- Hoe stond hij tegenover de filosofische uitspraken van Simone Weil in haar geestelijk testament La Pesanteur et la Grâce?
- Las hij ooit de Rebuten van de denkende dichter Renaat Ramon?
- Wat was zijn houding t.o.v. de overweldigende ideeën en boeken van de filosoof Friedrich Nietzsche?

Het zijn wel vragen die voor mij veel relevanter zijn dan de ongetwijfeld kwellende vragen over abortus, euthanasie, de islam en alle andere religies van de volgelingen van Mani, Mozes, de profeet Mohammed en de Messias die nog moet komen of al op aarde is gekomen. Na zijn dood is het zeer de vraag of er de komende decennia nog ooit zo’n erudiete man op het scherm van onze televisietoestellen kan komen en wie waar en op welk niveau zoals Etienne Vermeersch zou kunnen debatteren of monologen houden. En ik verwijs alleen maar naar de titels van de vierentwintig hoofdstukken in het interviewboek van Dirk Verhofstadt dat al vijftien drukken kende en dat als een soort van Bijbel voor een atheïst kan gelden:

1. Een zoektocht naar waarheid
2. Van niets naar iets en van iets naar niets
3. De eerste mens
4. Over God en moraal
5. Atheïsme als basis voor de moraal
6. Het vaststellen van morele normen
7. Over cultuurrelativisme en monoculturalisme
8. Naar een kosmopolitisch humanisme
9. Aanval op de moderniteit
10. Religie versus vooruitgang
11. Goddelijke openbaringen
12. Religies en misogynie
13. De opmars van de islam
14. De katholieke Kerk in vraag 15. Historisch schuldbesef
16. De toekomst van het atheïsme
17. Strijd tegen pseudowetenschap
18. De verheerlijking van het lijden
19. Het recht op zelfbeschikking
20. De mens, flora en fauna
21. De draagkracht van de aarde
22. Over vrijheid en solidariteit
23. Kan kunst de wereld redden?
24. Over het leven na de dood

En zeker, de rationalist Etienne Vermeersch hield van de zuivere wiskunde en van de poésie pure, van de muziek van de geniale componist Bach en van het Latijn en hij is zeker niet gestorven in schande. Hij was een goed mens, een zoekende in de woestijn waarin wij allen (helaas met veel te velen) moeten samen zijn. Maar ik geloof toch dat hij eerder een zeer lucide denker was dan een schrijvende filosoof.  
 

© Hendrik Carette

Noten
(1) ondertitel ‘Veertien eeuwen ketterij, volksbeweging en kettergericht’, Amsterdam : Querido, 1987.
(2) in In de tuin der letteren, Over de kunst van het schrijven, vert. en ingeleid door Hans Driessen, Amsterdam: Wereldbibliotheek, 2008 op pagina 78 e.v. in het hoofdstuk ‘Over lezen en boeken’.
(3) Antwerpen: Vrijdag, 2016.
(4) Antwerpen: Uitgeverij Houtekiet, vijftiende druk, februari 2019.